|
|
||
|
|
||
|
||
|
آشنایی با جغرافیا و تخصص های گوناگون آن (معماری و جغرافیا) علی‌اكبر محمودیان |
||
|
از مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران |
||
|
آشنایی با جغرافیای جامع و تخصص‌های گوناگون آن نقش مهمی را در ارائه یك كار مطلوب زیربنایی و تحقیقاتی برعهده می‌تواند داشته باشد، از جمله: جغرافیای ریاضی، دانستن موقع جغرافیایی، عرض منطقه، ارتفاع آفتاب، طول سایه و تغییرات آن در سال به معمار این امكان را می‌دهد كه ساخته‌اش در زمستان از حداكثر تابش خورشید برخوردار و تابستان به عكس باشد. بدین وسیله صرفه‌جویی حداقل ٥٠ درصد انرژی را خواهد داشت و آشنایی با آثار گذشتگان و تجربه آنها می‌تواند آنرا تا ٨٠ و ٩٠ درصد نیز برساند. جغرافیای طبیعی، آشنایی با طبیعت منطقه به خصوص عوامل آب و هوایی چون؛ باران و درجه حرارت و رطوبت و باد و تغییرات فاحش سالانه و دوره‌های طولانی چند ده ساله و صدساله معمار را به كارگیری نوع مصالح و جهت ساختمان و تعبیه در و پنجره و ایوان وسقف و غیره كمك خواهد كرد. جغرافیای انسانی، آشنایی با تحولاتی كه آدمی بر چهره طبیعت به وجود آورده مانند راهها، شهرها، مراكز جمعیت، زمینهای كشاورزی، سد و غیره در كارهای شهرسازی، ساختمانهای عمومی، خیابانها، باغهای ملی، مددكار طراح خواهد بود. گرچه فقط در ساختمانهای مهم و شهرسازی تا حدی به این نكات توجه می‌شود. آن هم فقط براساس آمارهای موجود از مؤسسات مختلف و متفرق و با صرف وقت و هزینۀ زیاد، با وجود این ما اغلب به هنگام بارندگی های شدید، گرماهای تابستان و زمستان های سخت و یخبندان های معابر... صرف نظر از تحمل هزینه‌های گزاف با دشواری و عدم آسایش روبرو هستیم. در حالیكه با كسب اطلاعات جامع از جغرافیای منطقه و آمیختن آن با هنر معماری از قبل تمام آنها قابل پیشگیری می‌باشند.
***
ریشه، معنی و مفهوم واژه «جغرافیا»: اصل كلمه یونانی و به صورت «جئوگرافیا» بوده و معرب آن «الجغرافیه» و واژه «جغرافی» و «جغرافیا» كه هر دو در زبان فارسی متداول و دارای یك معنی می‌باشند از زبان عربی گرفته شده است. در زبان انگلیسی Geography (جئوگرافی) آمده و اسمی مركب است و از دو بخش؛ ١- geo : پیشوند و به معنی «زمین» و «خاك» (گاهی به معنی «جغرافیا» و «جغرافیایی») ٢- graphy: پسوند و به معنی «هنر و فن نوشتن و شرح دادن و نمایش دادن» و «علم» و «دانش». بنابراین معنی بنابراین معنی واژه «فن یا علم یا دانش نوشتن و شرح دادن احوال زمین و نمایش نقشه آن بر روی كاغذ است.»(١)
١- جغرافیای ریاضی در این رشته به شكل، اندازه، حركات،(٤ و ٥) و رابطه آن با خورشید و منظومه شمسی و مانند آن می‌پردازد و علاوه بر نمایاندن موقع زمین در فضا، موقع هر نقطه زمین را نیز مشخص می‌كند. ٢- جغرافیای طبیعی در این رشته به مطالعه چهره‌های طبیعی سیاره زمین می‌پردازد و با تجزیه و تحلیل و سنجش پراكندگی اشكال زمین، آب و هوا، آبها، خاكها، كوهها، گیاهان، حیوانات، معادن و سایر پدیده‌های طبیعی و به كمك نقشه، جدول، نمودار و تصاویر و اخیراً با كمك سنجش از راه دور و ماهوار‌ه‌ها اطلاعاتی همه جانبه را در شناخت طبیعت زمین ارائه می‌دهد. بنابر نیاز بیشتر به شناخت دقیق تر محیط طبیعی و اهمیت این رشته خود به شاخه‌های فرعی تقسیم می گردد و به علت محدود بودن مقاله فقط از آنها نام برده می‌شود: ریخت شناسی زمین Geomorphology، اقلیم شناسی Climatology، جغرافیای خاك، اقیانوس شناسی (مطالعه فیزیكی و بیولوژیكی)، جغرافیای زیستی Biogeography كه خود به دو شاخه مهم جغرافیایی گیاهی و جغرافیایی حیوانی تقسیم می‌گردد(٦). این روزها با توجه به استفاده بی رویه از جنگل ها و مراتع و اختلال در لایه اُزُن در جو زمین و عوارض آن جغرافیای گیاهی بسیار مورد توجه است. ٣- جغرافیای انسانی در این رشته «مطالعۀ جغرافیایی از چهره‌ها و پدیده‌های سطح سیاره زمین كه مستقیماً با انسان و فعالیتهای او در رابطه است» سخن به میان می آید(٦) این رشته نیز بنا به اهمیت و رابطۀ نزدیك آن با جوامع انسانی به شاخه‌های فرعی تقسیم می‌شوند چون جغرافیای اقتصادی، جغرافیای سیاسی، جغرافیای فرهنگی، جغرافیای سكونت (جغرافیای ساختمانهای مسكونی، جغرافیای جمعیت)، جغرافیای شهری (پراكندگی شهرها)(٦)؛ جغرافیای راهها. ٤- جغرافیای تاریخی در این رشته به طور كلی هنوز هیچگونه توافقی در مورد تعیین حدود و قلمرو آن صورت نگرفته است و چندین مورد برای آن تعریف شده كه چندان قاطع به نظر نمی‌رسد. ولی به طور كلی می‌توان گفت با تغییراتی كه در طول پیدایش انسان هوشمند از حدود ٣ تا ٤ میلیون سال پیش در دو رشته اصلی جغرافیای طبیعی و انسانی در شكل و چهره زمین به وقوع پیوسته است به بررسی پرداخت و آنها را آشكار ساخت و با وضع كنونی مقایسه كرد.
نقش و كاربرد جغرافیا: از آنجا كه جغرافیا دانش فراگیر بسیاری از مسایل چهره كره زمین است و از علوم بسیاری در كار خود استفاده و از طرفی مسایل طبیعی و اجتماعی را نیز نمی‌توان به طور مجرد مورد توجه قرار داد، آشنایی با جغرافیا بهترین راه شناخت محیط است. همچنین چون آشنایی با محیط دریچه‌ای روشن و واضح از پدیده‌ها و مسایل متعدد جوامع گوناگون را در پیش روی او می‌گشاید، صرفنظر از ارضای حس كنجكاوی وی، او را در حل مشكلات روزافزون زندگی كنونی موفق تر از دیگران بار می‌آورد. كتابهای كلیات جغرافیا؛ امروز در كشورهای پیشرفته اطلاعات بسیار گوناگون جغرافیایی را به صور مختلف و با تیراژهای زیاد در اختیار همگان قرار می‌دهند و اگر نگوئیم از پرفروش‌ترین كتابها هستند دست كم می‌توانیم ادعا كنیم كه در ردیف آنها قرار دارند. كتابهایی كه جای آنها در كشور ما خالی است. كتابهای جامع جغرافیایی؛ می‌دانیم در هر تحقیقی و كاری، نخستین گام آگاهی از محیط آن كار است و هر قدر آشنایی با محیط كامل تر باشد، موفقیت و نتیجه كار رضایت بخش‌تر خواهد شد. از این جهت كتابهای جامع و كامل جغرافیایی به همراه نقشه، تصویر، نمودار، جدول و آمار و مانند اینها می‌توانند نیازهای اولیه هر تحقیق و مطالعه و طرح را تا حدی برآورده سازند. اطلس های ملی؛ در این جا قبل از اینكه به كاربرد جغرافیا در معماری بپردازیم اشاره‌ای به اطلس ملی را نامناسب نمی‌دانم. سالهاست به دنبال تكامل كتابها و اطلس‌های جغرافیایی در كشورهای صاحب نام اقدام به تهیه اطلس‌های ملی نموده‌اند. این كتابهای حجیم پرعرض و طول تمام اطلاعات و گزارش‌های سازمانهای مختلف مملكت و عملكرد آنها و ارقام و عددهای بی‌شمار آنها را كه در سالنامه‌های آماری قطور و متعدد با میلیونها عدد و رقم درج گردیده و مراجعه به آنها بسیار وقت گیر و مطالعه آنها بسیار خسته كننده است را، تبدیل به نقشه‌های رنگی و نمودار و جدول ساخته و هر نیازمندی از زعمای مملكت گرفته تا كارشناس عادی را با نگاهی به راهنما و ورق زدن چند صفحه‌ای از اطلس، موضوع مورد نظر خود را در پیش روی می‌بیند و به تجزیه و تحلیل آن می‌پردازد. كاربردی این اطلس‌ها آنقدر گویا و آسان است كه كامپیوترها با تمام پیشرفت خود هنوز نتوانسته‌اند از ارزش كار آنها بكاهند. در كشورها ما در چند سال گذشته یكی از مؤسسات جغرافیایی بخش خصوصی وارد مرحله عمل در تهیه اطلس ملی ایران شد و در شرف انعقاد قرارداد با دولت بود كه سازمان نقشه برداری كشور خود را متولی آن كار دانست. اما از آن هنگام تاكنون كه چند سالی می‌گذرد هنوز كاری جالب توجه را ندیده‌ایم، امیدواریم مسئولان سازمان یاد شده با امكانات خود از عهده عرضه این كار خطیر به خوبی برآیند. معماری و جغرافیا گرچه اساتید و معماران دانشمند و ارجمند خود به نقش جغرافیا در معماری وقوف كامل دارند. اشاره‌ای به نقش جغرافیا و عوامل محیطی در معماری شاید معماران جوان را فایدتی داشته باشد و در آینده شاهد سربرآوردن برخی ساختمان‌ها، جاده‌های نامناسب و خیابانها و كانالهای غیراصولی و به دور از شناخت محیط و نیازهای جامعه نباشیم. هر معمار بعد از توجه به تاریخ معماری و هنرهای ارزنده ایرانی و شاهكارهای گذشتگان مان كه اساتید و صاحبنظران بدان پرداخته‌اند یا می‌پردازند، قبل از هر كاری به محیط كار می‌اندیشد و موقع زمین را نسبت به ناهمواریها مجاور می‌سنجد، چگونگی آبهای اطراف وجاری را در طول سال و گذشته‌های دور در نظر می‌گیرد و سطح آبهای زیرزمینی، سپس نوع خاك، آنگاه به موقع جغرافیایی، موقع خورشید و تغییرات آن در طول سال، بعد به ارقام آب و هوایی و میانگین‌های متفاوت آنها (باران، برف، درجه حرارت، باد و جهت آن...) و پس از همه اینها به طرح و نقشه ساختمان می‌پردازد. این در صورتی است كه بنای او یك ساختمان عادی باشد وی تا اینجا از جغرافیای ریاضی و طبیعی می‌توانسته بسیاری از اطلاعات لازم را به دست آرد. اما اگر كار او جنبه عمومی داشته باشد مانند شهرسازی، جاده‌سازی، اتوبان، ساختمانهای عمومی، كارخانه، پارك (باغهای عمومی)، فضای سبز و مانند اینها، علاوه بر در نظر داشتن جغرافیای ریاضی و طبیعی ناگزیر است از جغرافیای انسانی و شاخه‌های فرعی او نیز كسب اطلاعات كند. وضع جاده و ترافیك آینده، موقع محل را نسبت به مسیلها و رودخانه در طول سال و گذشته‌های دور، دسترسی به آب آشامیدنی، وضع جمعیت، فاصله آنرا با شهرهای مجاور، سهولت دسترسی به مكانهای عمومی، وضع پاركها و فضای سبز و تنفس شهر و بسیاری از اینگونه مسایل جغرافیایی انسانی؛ اگر این موارد قبل از طراحی و تهیه نقشه مورد بررسی قرار نگیرد، نتیجه كار پس از مصرف هزینه‌های سنگین ملی و خصوصی پس از چند سال به تراكم بسیاری از شهركهای اقماری برخورد می‌كنیم كه اطراف چند شهر بزرگ ایران را فرا گرفته‌اند و انبوهی از انسانها و ساختمانهای نامناسب به دور از شیوه مناسب با محیط و آلودگی های جورواجور در هم می‌لولند. یا جاده‌هایی كه پس از اتمام كار بیش از هزینه‌های اولیه خرج بهسازی و رفع معایب آن می‌شود باز هنوز هم ایمنی یك جاده اصولی را ندارد. یا سدی كه بعد از تكمیل آن هر چه دوباره خرجش می‌كنند باز نتیجه مطلوب از آن گرفته نمی‌شود. همچنین ساختن پل، خانه، كانال، كارخانه در مسیلها بدون در نظر گرفتن حجم حوضه آبریز در گذشته‌های طولانی، گاهی این ساخت و سازها از نظر عدم رعایت عوامل محیطی آنقدر اظهر و من الشمس است كه گویی سازندگان به هنگام طراحی و حتی ساخت، چشمان خود را به دور و بر خویش فرو بسته بوده‌اند. به هر حال رعایت آنچه گفته شد می‌تواند علاوه بر ایجاد امنیت و آسایش برای استفاده كنندگان آن، صرفه‌جویی‌های بسیار كلان مادی برای سرمایه‌های ملی مملكت باشد و احترام و ارج و ارزش برای معماران، همانطور كه طی هزاران سال چنین بوده و معماران و بنایان همیشه دارای مقامی والا بوده و مورد اعتماد مردم و شور آنها قرار می‌گرفتند.
نگاهی به نقش خورشید و ایوان در معماری یكی از ساده ترین و در عین حال مهمترین اصلی كه همیشه در معماری سنتی ایران رعایت می‌شد توجه به خورشید و بهره‌وری مناسب از نور آن بود. می‌دانیم كه ارتفاع آفتاب در حركات ظاهری خود در طول سال حدود ٤٧ درجه نوسان دارد. به عنوان مثال در تهران كه در عرض شمالی َ٤٢ °٣٥ (٣٥ درجه و ٤٢ دقیقه) قرار دارد، ارتفاع آن به هنگام آغاز بهار و پائیز حدود ٥٥ درجه و طول سایه اشیاء حدود ٠.٧ ارتفاع خود، ارتفاع آن در آغاز تابستان حدود ٧٨ درجه و طول سایه اشیا حدود ٠.٢ ارتفاع بنا، ارتفاع آن در آغاز زمستان حدود ٣١ درجه و طول سایه اشیاء حدود ١.٦ ارتفاع بنا بنابراین ساختمانی به شكل زیر در حالیكه در زمستان حدود ٤.٨ متر آفتاب را به درون خود جای می‌دهد در تابستان با در نظر گرفتن ایوانی مسقف به عرض حداقل ٦٠ سانتی‌متر از ورود آفتاب به درون ساختمان جلوگیری می‌نماید و بدین ترتیب حدود ٥٠ درصد از مصرف سوخت در زمستان برای گرم كردن و در تابستان از مصرف برق برای سرد كردن صرفه‌جویی می گردد(٧) و با رعایت تهویه های طبیعی و عایق کاری می توان این صرفه جویی را تا حد ٨٠ تا ٩٠ درصد بالابرد، كاری كه در ساختمانهای قدیمی با وسایل آنروزی استفاده می‌كردند. علاوه بر استفاده مادی به همین سبب از آلودگی محیط نیز كاسته خواهد شد. وجود ایوانهای مسقف چه در شهرها و چه در روستاها كاربرد بسیاری را داشتند به عنوان حیاطی مستقل برای تمدد اعصاب و داشتن گلدانی به عنوان فضای سبز كه در جمع میلیونها اتاق در شهری مانند تهران قابل توجه است، برای خشكاندن لباس و ضدعفونی آن، برای خشك كردن میوه و سبزی، برای استراحت در زمستان و خوابیدن در تابستان و بسیاری فواید دیگر به خصوص در آپارتمانهای لانه زنبوری كنونی. بسیار بجا خواهد بود كه در دانشكده‌ها مهندسان جوان را برای احیای اینگونه فضاها تبلیغ كرد.
تغییرات سایه به هنگام نیمروز در آغاز فصول مختلف در تهران عرض َ ٤٢ °٣٥ +
وضع جغرافیای جامع منطقه‌ای (شهرستانی) در ایران با وجودیكه جغرافیای جامع منطقه‌ای می تواند در كارهای اساسی و زیربنایی و ارائه اطلاعات گوناگون نقشی را كه ده ها سازمان متفرق و با دریافت مبالغ گزاف در دادن اطلاعات به عهده دارند، ایفاء كند، متأسفانه تاكنون با وجود سازمانهای جغرافیایی خصوصی و دولتی هنوز ما دارای یك جغرافیای جامع و مدون حتی برای شهرستان تهران و پایتخت كشور نیز نیستیم. نویسنده با همه تلاشی كه در طی حدود ده سال گذشته به خرج داده است و با استقبال بسیاری از سازمانها نیز روبرو شده اما هنوز در ابتدای راه است. مؤسسات خصوصی با توجه به گرانی كاغذ و وسایل و لوازم چاپ اظهار ناتوانی می‌كنند. در سازمانهای دولتی هنوز كسی خود را مسئول و متولی این كمبود نمی‌داند. خوشبختانه در سال جاری روزنه‌هایی گشوده شده است كه امیدواریم بتوانیم با كار گروهی و همكاری تخصص‌های مختلف گامهایی استوار در این راه برداریم. ***
منابع ١- معین، دكتر محمد، فرهنگ فارسی، ج ١، چاپ پنجم، امیركبیر، ١٣٦٢، آریانپور كاشانی – دكتر عباسی، فرهنگ كامل انگلیسی – فارسی ج ٢ چاپ پنجم امیركبیر ١٣٧٠ ٢- Collins Atlas of the World (William Collins Sons & Co.Ltd.) Glasgow, Revised 1988. ٣- شایان، سیاوش، فرهنگ اصطلاحات جغرافیایی طبیعی، وزارت آموزش و پرورش ١٣٦٩، مقدمه. ٤- جعفری، مهندس عباس، فرهنگ بزرگ گیتاشناسی، ١٣٦٦ ٥- فشاركی، دكتر پریدخت، فرهنگ جغرافیا، امیركبیر، ١٣٦٩ ٦- شكوئی، دكتر حسین، فلسفه جغرافیا، چاپ سوم، گیتاشناسی، ١٣٦٤ ٧- محمودیان، علی اكبر، خورشید و تهران، چاپ نشده، تألیف ١٣٦٦.
از مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران، جلد اول، ارگ بم-کرمان، سازمان میراث فرهنگی کشور، سال ١٣٧٤، ٦٥٠ صفحه، ص ٤٩٤-٤٨٨ |
||
|
|
||
|
|
||
|
استفاده از مطالب این سایت با ذکر دقیق منبع مجاز است. همه حقوق برای مؤلف و ناشرین محفوظ است. |
||
|
|
